ChristenUnie: Democratische rechtsstaat acuut in gevaar

Inzet staatsnoodrecht voor nog uit te roepen asielcrisis is staatsrechtelijke piraterij, vindt Mirjam Bikker, fractievoorzitter van ChristenUnie.

Het kabinet-Schoof is met het verkennen van het staatsnoodrecht voor een crisis die nog onderbouwd moet worden met open ogen een doodlopende weg ingeslagen. Zoveel werd duidelijk tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. Maar de kritiek op de heilloze weg die dit kabinet inslaat, moet een spade dieper gaan dan een procedurele constatering.

De rechtsstaat beschermt de samenleving tegen een op drift geslagen overheid

Dit brevet van bestuurlijk onvermogen raakt namelijk aan de fundamenten van onze democratische rechtsstaat. Daarmee dreigt groot gevaar, want juist de rechtsstaat beschermt de samenleving tegen een op drift geslagen overheid. De situatie in enkele Oost-Europese landen laat zien dat de uitholling van de rechtsstaat zich welhaast geruisloos kan voltrekken. Daarom is het zaak alert te zijn zodra eraan getornd wordt.
En dat laatste gebeurt als uitzonderingsbepalingen uit de Vreemdelingenwet zonder goede onderbouwing ingeschakeld worden. Dat de regering deze weg wil bewandelen – onder de bezwerende formule van een ‘dragende motivering’ – is daarmee niets minder dan staatsrechtelijke piraterij.

Eerste en Tweede Kamer worden buiten spel gezet

De Vreemdelingenwet biedt ruimte om bij buitengewone omstandigheden delen van de wet uit te schakelen. Omdat de regering dit per koninklijk besluit kan doen, worden Eerste en Tweede Kamer daarbij buitenspel gezet. Maar het omzeilen van het parlement is geen kleinigheid. Daarom geldt daarvoor een hoge drempel, die van buitengewone omstandigheden. Wat betekent dat en is daar nu werkelijk sprake van?

Asielproblematiek is geen overmacht, maar onmacht

Staatsraad Kees van der Staaij zei terecht dat er wat betreft de asielproblematiek geen sprake is van bestuurlijke overmacht, maar van onmacht. Een cruciaal verschil, dat meteen duidelijk maakt waarom het noodrecht hiervoor niet ingezet mag worden. Toen Rusland Oekraïne binnenviel werd het staatsnoodrecht ingezet. Er was immers sprake van een plotselinge, forse toestroom van vluchtelingen. Op dat moment is door Raad van State én partijen in Tweede en Eerste Kamer – waaronder de PVV – echter benadrukt dat het staatsnoodrecht niet gebruikt mag worden om structurele problemen in de asielopvang op te lossen.

Ook de coronacrisis leerde ons de nodige lessen over het noodrecht. De acute bedreiging van de volksgezondheid vroeg om onverwijld handelen, wat onvermijdelijk leidt tot het doorkruisen van democratische besluitvormingsprocessen. Dat is door bestuurders met goede bedoelingen gedaan, maar ook met groot ongemak. Want hoe voorkom je dat zo’n uitzonderingstoestand een precedent schept waardoor de grondrechten van burgers herhaaldelijk in het gedrang komen?

De Raad van State waarschuwde de overheid in een ongevraagd advies voor ad-hoc wetgeving die grondrechten beperkt. Hij spoort aan om een wettelijke structuur vast te leggen voor de rol van het parlement bij noodmaatregelen, incluis verlenging, op- en afschaling en beëindiging ervan. Dat advies zou tot fundamentele herbezinning moeten leiden op de vraag hoe en vooral wanneer het staatsnoodrecht wordt ingezet.

Rechtsstatelijke vangrails

Het is dan ook ongekend dat partijen die zich laten voorstaan op het belang van behoorlijk bestuur, zich ‘comfortabel’ voelen bij het voornemen van een asielnoodwet waarvoor nog geen ‘dragende motivering’ in zicht is. Het feit dat je daarnaar moet zoeken, bewijst al dat er geen sprake is van een acute crisis. Hoe serieus neemt deze coalitie het behoorlijk bestuur? Wat zijn de rechtsstatelijke ‘vangrails’ waard, als de minister van Asiel en Migratie (Marjolein Faber, PVV, red.) gewoon de jeep mag pakken om off road te gaan karren?
Ambtenaren op verschillende ministeries winden er met hun waarschuwingen geen doekjes om. Grijpen naar het noodrecht om de ‘gevoelde asielcrisis’ aan te pakken is in feite het politiseren van het staatsnoodrecht. Dat is dubieus en kwalijk. Recht wordt zo naar eigen inzicht omgebogen. Waar dat gebeurt, of waar daartoe openingen worden geforceerd, is de democratische rechtsstaat in acuut gevaar.

Bron: Trouw